Үл хууртах ухаан

ҮЛ ХУУРТАХ УХААН

 

Нэг нь хуурч, нөгөө нь хууртаж ханах нуу; нэг нь хошгоруулж, нөгөө нь хошгорч дуусах нуу, энэ улсад. Хуурах, хууртах, хошгорох, хошгоруулах нь хүмүний тэнгэрлэг чанар бус, харин түүний чөтгөрлөг шинж юм. Ийм л шинжээрээ энэ үзэгдэл хүнд ч, нийгэмд ч нэн хортой, хорлонтой. Чөтгөрийн мэт хортой, хорлолтой энэхүү хуурах, хууртах, хошгоруулах, хошгорох үйлийн үрээс ангижрах арга ухаан бидэнд ер нь байна уу.  Үүнээс ер нь бид ангижирч чадах уу.

Эл асуултад хариулт эрж  эргэцүүлж суух зуур уншаад орхисон нэгэн сургаал санаад оров. Энэ сургаал бол үл хууртах ухаан, сэтгэлгээний тухай л юм.  Ийм сургаалыг зон олонд хүргэх нь тэднийг хуурах, хошгоруулах лугаа адил хортой, хорлонтой  л лав биш болов уу даа.

Аливаа бичвэр (текст)-ийг цор ганц утгатайгаар бүтээж үл чадна. Энэ бол диконструктив ухааны суурь зарчим, тулганы чулуу юм. Энэхүү зарчмын үүднээс аливаа бичвэр, үг хэллэгт хандаж сэтгэхийг л угтаа  диконструктив сэтгэлгээ буюу үл хууртах ухаан гэж буй хэрэг. Гэвч үүнд бид яагаад бас амархан итгэх гэж, ингэж үзэх ямар үндэслэл байгаа юм бэ гэсэн асуулт гарах нь харин зүйн хэрэг билээ.

Ярилцах, бичих, унших, сурах, багшлах, сурталчилах, ухуулах, амлах, ер нь харилцах, цаашилбал сэхээрэх гэдэг угтаа утга барихаас л эхлэлтэй юм. Гэвч тэрхүү утгыг онож илэрхийлэх үгийг олох, оноох, ойлгох, ухаарах, унших гэдэг харин амаргүй. Учир нь, үгийг илэрхийлэхэд хэрэглэсэн дүрс, үсэг, түүний илэрхийлж буй дүрэм, түүгээр харилцаж буй арга хэлбэр бүгд зохиомол бөгөөд соёллог байдаг. Утга илэрхийлэх хэрэгслэл бүрийн энэхүү соёллог чанараас болоод аливаа үг, хэллэг, өгүүлбэр, ер нь аливаа бичвэр диконструкц (аливаа зүйлийг бүтээхэд хийсэн үйлдэл бүрийг буцаах) хэмээх үйлдлээр өөр өөр утгыг илэрхийлээд байдаг нь сонин агаад бас жам ёсны мэт бөлгөө. Энэ нь хүмүний хэл жинхэнэ утгыг жинхэнэ байдлаар илэрхийлж чаддаггүй гэсэн санааг агуулна. Утгыг илэрхийлж буй хэлний хэлбэрийн ийнхүү соёллог байдлаас болоод аливаа бичвэр өөртөө нэг биш, харин хэд хэдэн утгыг шингээж, тээж байдаг. Ийм учраас хүний бүтээсэн бичвэр бүхэн ганц биш, харин олон утгыг өөртөө тээж, түүний хэмжээгээр бусдад өөр өөрөөр ойлгогддог байна.

Диконструктив ухаан, сэтгэлгээг урлагт хэрэглэснээр бидэнд уламжлагдан үлдсэн итгэл үнэмшил, үзэл хандлагыг эвдсэн шинэлэг хийц, хэлбэр, зохиомж  гарч ирдэг бол харин улс төр, хуульд хэрэглэснээр шударга ёсны тухай ойлголт зохиомол бус харин төрмөл, анхдагч шинж руугаа илүү ойртож тодорхойлогдоно. Харин унших, судлах, ер нь боловсролд хэрэглэснээр “үг хөөн уншиж, судлах бус, харин утга барих” гэсэн нэгэн шинэлэг арга зүйг бий болгодог юм. Диконструктив ухааны энэ мэт хэрэглээг дурдаад байвал дуусашгүй. Харин зон олон маань амархан хууртаж, амархан  хашгирч, бас хошгирдог болсон энэ цагт бид диконструктив сэтгэлгээг амархан хууртахгүй байх нэгэн арга хэрэгсэл байдлаар өргөн хэрэглэж сурвал хувь хүнд ч, нийгэмд ч нэн тустай мэт санагдана.

Бичвэрт диконструктив ухаанаар хандаж, буцах үйлдлийн задаргааг онож хийснээр түүний илд, далд санаа; үнэн, худал байдал; бодит, хуурмаг шинжийг амархан тогтоож чадна, бас  эргүүцлэлийг сайхан өрнүүлж болно. Бичвэрт диконсруктив  задаргаа  хийж, түүнд агуулагдаж буй өөр өөр утгыг хэрхэн илрүүлэн барьж болохыг зарим жишээгээр доор толиулж байна. Сургамжтай байх биз ээ.

 

Манай сонгогчдод сонин байж болох энгийн нэгэн жишээгээр эхэлье. Нэгэн улс төрчийн сурталчилгаанд “Ард түмэнтэйгээ амь нэгтэй байна” гэсэн хэллэг, бичвэр өргөн хэрэглэгддэгийг хүн бүр бараг л мэднэ байх. Үүнд диконструктив задаргаа хийж, үл хууртах ухаанаар шинжилье. Энэ бичвэрээс “Ард түмэн” гэдгийг эхлээд салгаж авья.  “Ард түмэн”  гэдэг магадгүй “олон хүн”, цаашилбал, нийгмийн хөгжлийн урд биш, харин, ард байгаа дор хаяж 2 хүн гэсэн чинхүү утгатай юм. Одоо энд “амь нэгтэй байх”  гэсэн хэсгийн утгыг нэмж  санавал “нэг хүн дор хаяж хоёр хүнтэй нэг зэрэг нэг амьтай байна” гэсэн утга илрэн гарч ирлээ. Ердийн хүний хувьд ийм юм яаж байж болох вэ дээ. Эндээс үзэхэд уг өгүүлбэр сурталчилгаанд хэрэглэгдэж байгаагаасаа бүр өөр нэгэн утгыг өөртөө тээж яваа нь ийнхүү харагдлаа.

 

Залуучуудад сонин байж мэдэх өөр нэгэн жишээг танилцуулж байна. “Би чамд хайртай”  гэсэн хэллэгт диконструктив задлал хийе.  “Би” гэдэг энэ үг  тухайн хүний хувьд бусдыг гэхээс илүү “би” гэснийг, цаашилбал “би” гэсэн үзлийг нь илүү илэрхийлнэ. Харин “Хайр” гэдэг уг чанараараа, өөрийгөө гэхээсээ илүү өрөөлийн төлөө гэсэн утга агуулгыг өөртөө илүү тээж явдаг. Иймд хайрын уг мөн чанар нь үнэндээ нөхцөлгүй байдаг. Хайрлахдаа нөхцөл тавьдаг хайр бол хайр бус юм. Ийм нөхцөлгүй хайрыг хүүхэд жинхэнэ эцэг, эхээс мэдэрдэг байх. За тэгээд цаашилбал, гэгээрсэн нэгний хамаг амьтныг хайрлах хайраас түүний мөн чанарыг олж харж болох биз. Хамгийн гол нь,  хайрын мөн чанар нь бусдыг нөхцөлгүй хайрлахад л оршихон л дээ. Гэтэл “Би чамд хайртай” гэсэн энэ хэллэгт “би” гэсэн үзэл шингээстэй, бүр ил бичээстэй байна. Жинхэнэ хайр нөхцөлгүй, тэр тусмаа “би” гэсэн үзэлгүй, “би” гэсэн нөхцөлгүй байх тул “Би чамд хайртай” гэсэн бичвэрт хайрын мөн чанар үнэндээ алга байна шүү дээ. Ийм учраас л зарим соёлд “би чамд хайртай” гэж хэлэх бус, харин “би чамд хайртай” гэдгээ нотлохыг чухалчилан үздэг уламжлал одоо хүртэл амь бөхтэй оршсоор байдаг биз ээ.

Төрийн албан хаагчдад хэрэгтэй байж мэдэх өөр нэгэн жишээг танилцуулья. “Төрийн үйлчилгээг иргэдэд адил тэгш хүргэнэ” гэсэн хэллэгийг диконструктив үүднээс шинжилье. Эхлээд “иргэд” гэдэгт анхаарлаа хандуулья. Иргэд олон янз. Эрэгтэй, эмэгтэй, хөгшин залуу, өндөр, нам; тарган, туранхай гээд л олон шинжээрээ иргэд хоорондоо ялгагдана. Эндээс харахад “яг адилхан шинж байдлыг тээж яваа хоёр иргэн” гэж байж болохгүй нь илт. Одоо “төрийн үйлчилгээ” гэдэгт анхаарлаа хандуулья. Төрийн үйлчилгээ  бол адил тэгш, ижил чанар, хэмжээтэй байх ёстой. Хэрэв төрийн үйлчилгээ өөр өөр байвал энэ “ялгаварлан гадуурхах” гэсэн үйлдэл болох биз. Иймд төрийн үйлчилгээнд  адил тэгш байх зарчмыг баримтална, тодруулбал, нэг бүлгийн хоёр хүнд ижил хэмжээ, чанартай үйлчилгээг адил тэгш хүрэхийг чухалчилдаг. Одоо утгуудыг нэгтгэн үзбэл, “Ялгаатай хүмүүст ялгаатай бус үйлчилгээг адил  тэгш хүргэнэ” гэсэн утга гарч байна. Энэ нь  угтаа “Хоёр өөр хүнийг яг тэнцүү халамжилна” гэсэн утгатай дүйцнэ.  Ийм зүйл бодит байж үл болох тул “Төрийн үйлчилгээг иргэдэд адил тэгш хүргэнэ”  гэсэн бодлого хэзээ ч бодиттой оршихгүй, хэрэгжихгүй гэсэн үг. Чухам ийм учраас төр бодлогоо олигтой хэрэгжээгүй гэсэн шүүмжлэл амьдралд тасардаггүй биз ээ.

 

Нийгмийн аливаа үзэгдлийг жендерчилэх хандлага газар авч байгаа энэ цагт дор “хүйсийн тэгш байдлыг хангана” гэсэн бодлогын гэмээр нэгэн бичвэрт диконструктив ухаанаар хандья.  Хүн төрөлхтөн эр, эм хүйсээс гадна эр ч биш, эм ч биш хүйстэй төрдөг нь, улмаар хүйсийн эдгээр бүлгүүд хоорондоо ижил ч, бас ялгаатай ч шинж чанартай болох нь тогтоогджээ. Одоо “тэгш байдлыг хангана” гэдгийн утгыг санавал хүйсийн дор хаяж 3 бүлэгт тус бүрийнх нь ялгаатай байдлыг харгалзан ялгаатай үйлчилгээг үзүүлэх, эсвэл ялгаатай боломж олгох гэсэн утга энэ бичвэрт байгаа  нь илэрлээ. Энэ нь эр, эм гэсэн 2 хүйсийг ижил байдлаар авч үзэж, тэгш үйлчилгээ, тэгш боломж олгох бус харин эр, эм, эр ч биш, эм ч гэсэн хүйсийн дор хаяж гурван бүлгийг ялгаатай байдлаар авч үзэж, тэдэнд  ялгаатай үйлчилгээг үзүүлж, ялгаатай боломж олгох тухай ойлголт болох нь илрээд ирлээ.

 

Эцэст нь “Аливаа амлалт бүхэн биелэгдэггүй, тийм учраас худал байдаг” болохыг энэ л ухаанаар амархан таньж болно гэдгийг тэмдэглэж байна. Амлалт бүхэнд үл хууртах ухаанаар хандаж, диконструктив задлан шинжлэл хийхдээ  цаг хугацааны хүчин  зүйл, үнэ цэнийн хүчин зүйлийг л тооцоход хангалттай байдаг л даа. За тэгээд, мөн дээр нь “Өөрчлөгддөггүй зүйл энэ хорвоод үгүй” гэдгийг санахад бас илүүдэхгүй биз ээ. Жишээлбэл, Хэн нэгэн хүн танд 4 жилийн өмнө  “1 сая 500 мянган төгрөг өгнө” гэж амалсан байг. “Байг” ч гэж дээ нэрээ бодиттой амалсан байх шүү. Хэрэв энэ мөнгийг амалсан тэр дороо л өгөөгүй бол тэр амлалт чинхүү утгаар биелэхгүй болчихсон байдаг. Учир нь, үнэ цэнийн хувьд өчигдрийн 1 төгрөг өнөөдрийн 1 төгрөг биш юм л даа.

 

Одоо бид, харин, нэг нь хуурлаа ч нөгөө нь амархан хууртаад байхааргүй; нэг нь хошгоруулаа ч, нөгөө нь амархан хошгорохоод байхааргүй; гадаадынхан ч  цайлган сэтгэлтэй, гэнэн ард түмэн гэх зэргээр элдвээр магтлаа ч, амархан хөөрцөглөөд байхааргүй болчихлоо доо. Учир нь, бидэнд үл хууртах ухаан, арга байна. Энэ ухаан, энэ арга бол маш энгийн болохыг бид бас мэдчихсэн. Эхлээд хүний хэлсэн үг, бичсэн бичвэр, амласан амлалт бүхнийг  “Энэ  чинь цор ганц утгатай биш” гэж бодох, зөвхөн ингэж бодох төдийгүй диконструктив задлан шинжлэл хийгээд л түүний өөр нэгэн утгыг нь илрүүлчихнэ. Тэгээд тэр илрүүлсэн олон утгыг эргэцүүлэн эргүүлцсний эцэст нь амархаан хууртахааргүй, бас хялбархаан хошгорохооргүй хэмжээний ухаарлыг өөртөө бүтээчихнэ. Хүн бүрийн ийм л ухаарал, сэхээрэл нийлэн нийлсээр нийгэмд тийм нэгэн ухамсар бий болчих  боломж бий. Энэхүү боломжийг бид бодит байдал болгож чадваас мунхаглалийн манангаас, харин, бүрмөсөн мөнхөд ангижирчихаж болно. Үүнд бас үл хууртах ухааны нийгмийн ач тус оршвой.

 

Ц.Лувсандорж

2012 оны 7 дугаар сарын 5-ны өдөр

Мэдээллийн Технологи миний нүдээр

Хүн төрөлхтөний түүхэн хөгжилд тодоос тод бичигдэн үлдэх нэгэн чухал дэвшилт бол мэдээлэл харилцаа холбооны технологи юм. Учир нь бидний одоо хэрэглэж буй мэдээлэл харилцаа холбооны технологи нь өндөр түвшинд хөгжсөн боловсронгуй хэрэглээ бөгөөд өнөөгийн дэлхий дахины хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлогч хүчин зүйл, улс орнуудын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн хурдасгуур, хүний хөгжил эрх эрх чөлөөг хангах, баталгаажуулах хэрэгсэл болохоос гадна хүмүүсийн амьдралын нөхцөл байдалд ихээхэн нөлөөлж аж төрөх, ажиллах байдлыг хөнгөвчлөх, амарчилж чадаж байгаа нь олон зүйл дээр харагдаж байна. Үүний нэг илрэл нь бидний амьдралд өдөр бүр компьютер, интернетээр ажлаа хийх, имэйл, чат, гар утас нь байнгын хэрэглээ болж чадсан юм. Магадгүй гар утасгүй ганц ч өдөр болж чадахгүй нь дамжиггүй бизээ. Тэр ч бүү хэл бид гар утас, компьютер, интернэттэйгээ байхад өлсөж цангах аюулыг умартсаар... Магадгүй бид энэ гурваар мөнгө олж, бас энэ гуравт мөнгө үрсээр л байна. Тэгвэл дэлхий дахинд одоо 2.5 тэрбум шахам хүн гар утас хэрэглэж, 1 тэрбум орчим хүн интернетээр зугаалж, гар утас, интернэтийн компаниудын орлого өдрөөс өдөрт тэрбум тэрбумаар өсөж байна. Ийм байхад бид үүнээс хоцроно гэж үү? Дэлхий нийттэй адилхан л хөл нийлүүлэн алхаж, ижил технологи эрхэлж байгаагийн хувьд бизнесийн орон зайг түрүүлэн харж, цаашдын амьдралдаа нэвтрүүлэх хэрэгтэй байна. Иймд мэдээлэл бол мөнгө, давуу тал, өрсөлдөх чадвар гэж үзэж болох бөгөөд тэрхүү мэдээллийг дамжуулахад мэдээллийн технологи л гагцхүү хэрэгтэй юмаа. Ингээд бодохоор ямархуу чухал зүйл болох нь хэнд ч ойлгомжтой билээ.

Гэхдээ л аливаа юм сайн, муу хоёр талтай. Бидний энэ бишрээд байгаа мэдээллийн технологийн ч гэсэн сайн, муу хоёр талтай. Учир нь хүмүүс цахим сайтыг зөв зохистой ашиглаж чадахгүй байгаа нь тулгамдаж буй асуудлын нэг болж байгаа ч нөгөөтэйгүүр интернэт технологи нь миний орон зайнд тодорхой хэмжээний байр суурь эзэлсээр л байна. Өөрийн хүссэн мэдээллийг интернэтийн тусламжтай олж аван зарим хэрэгцээгээ хангаж байгаа боловч хүн гэдэг үнэ цэнийг минь үгүй болгож, миний бодож сэтгэх, санах тэр хатуужлыг мунхаг болгож бэлэнчлэх сэтгэлгээг суулгаж ч байж магадгүй юм. Эндээс үзэхэд намайг бас чамайг тэр бүү хэл хүн төрөлхтөний ирээдүйг хэн ч биш зүгээр л хүний оронцог болгож байж ч магадгүй юм.

Б.Оюун-Эрдэнэ

Их тэсрэлт ба цоо шинэ одод

Шинжлэх ухааны хөгжлийг цаг хугацаагаар нь авч үзвэл түүнээс салаалан үлэмж холдон хөгжиж байгаагаасаа үл хамааран гайхалтай эргэлт болон буцаж нэгдэх үйл ажиллагаа явагддаг. Шинжлэх ухааны ийм түүх физик болон астрономид ч бий.

Астрономид тэнгэрийн биетийн үзэгдэх хөдөлгөөний дүрслэлээс эхлээд тэдгээрийн физик шинж чанар, судалгааны аргууд илүү анхаарал татаж, физик болон астрономийн үзэгдлийн судалгааны цагираг тасралтгүй ойртсон. Өнөөдөр энэ хоёр шинжлэх ухааны нийлэлт нь огт төсөөлж байгаагүй хэсэгт буюу бүх ертөнцийн үүслийн онол болон эгэл бөөм, атомын үүслийн онол дээр явагдаж байна.

Их тэсрэлтийн онол ёсоор бүх ажиглагдаж байгаа галактик, одод, мананцар, гаригууд нь одоогоос ойролцоогоор 15 сая жилийн өмнө явагдсан асар их хүчтэй дэлбэрэлтийн үр дүн юм.

Эхний эгшинд “Ертөнцийн радиус” нь 10^-35м, температур нь 10³³К утганд хүрсэн. Тийм их температуртай үед атом, атомын цөм төдийгүй ямар ч эгэл бөөмс оршин байх боломжгүй юм. Оршин байдаг нь батлагдсан хүчтэй, гравитацийн, сул, цахилгаан соронзон гэсэн дөрвөн харилцан үйлчлэлийн аль нь ч байгаагүй.

Их тэсрэлт явагдаж орчлон ертөнц тэлж эхэлсэн. Хугацааны 10^-35-10^-10с завсарт лептон, антилептон, кварк, антикваркийн нягт хольц үүссэн.

Ойролцоогоор 10^-6секундэд протон, нейтрон, мезон, антипротон, антинейтронд кварк болон антикваркуудын нэгдэл эхэлсэн. Бөөм болон эсрэг бөөмийн тоо хэмжээ нь бараг ижил, гэхдээ бүх тийм бөөмс нь ойролцоогоор саяны нэг хувиар эсрэг бөөмөөсөө их. Протон антипротонтой, нейтрон антинейтронтой аннигляци явагдсаны дүнд маш нягт цахилгаан соронзон цацаргалт үүснэ. Цацаргалтын нягт нь бодисын нягтаас ойролцоогоор сая дахин их.

Эхний секундын төгсгөлд температур 10¹⁰К хүртэл буурч, нягт бодисын цөмийн нягтаас бага 10⁷кг/м³ хүртэл буурч, орчлонгийн радиус нарнаас хамгийн ойр од хүртэлх зайнаас 100 дахин бага ойролцоогоор 10¹⁵м хүрсэн.

Тэсрэлт үүссэн эгшнээс хойш 1 секундээс 5 минут хүртэлх хугацаанд хоёр протон, хоёр нейтроноос тогтох гелийн цөм бий болсон.

5 минутаас 1000000 жил хүртэл дараагийн тэлэлт явагдсан. Энэ үеийн төгсгөлд цацаргалтын нягт нь ойролцоогоор бодисын нягттай тэнцүү болж, 10^-19кг/м³ утгатай болсон. Ертөнцийн радиус 10²⁴м эрэмбийн утганд хүрч одоогийн хэмжээнээс ойролцоогоор 100 дахин бага болж, харин температур нь 3000К-д хүрсэн. Температурын энэ утганд атомын цөмийн ойролцоо электроныг тогтоон барих болж устөрөгч, гелийн атомууд үүсэх процесс явагдсан. Ертөнц цааш тэлж өөрийгөө хүчтэй хөргөн, устөрөгч болон гелийгээс од, мананцар, галактик үүсэж эхэлсэн.

Их тэсрэлтээс хойш 15 сая жилийн дараа ертөнцийн радиус нь 10²⁶м, бодисын нягт нь 6^.10^-27кг/м³ хүрч, 1м³-д дунджаар дөрвөн устөрөгчийн атом агуулагдаж, галактик хоорондын цахилгаан соронзон цацаргалтын температурд 3К харгалзсан.

Устөрөгч ба гелий үүссэнээр 3К температуртай радио цацаргалтыг үүсгэн галактик тэлж байгааг Их тэсрэлтийн онолоор тайлбарласан боловч гелийгээс химийн элемент хэрхэн үүссэнийг тайлбарлаж чадаагүй. Илүү хүнд элементүүд нь ертөнцийн хөгжлийн дараагийн шатанд бий болсон бөгөөд тэдгээрийн үүсгэгч нь улайссан цоо шинэ одод юм.

Гравитацийн хүчний шахалтаар хийн температур шууд нэмэгдсэний дүнд одон дээр устөрөгч, гелий конденсацлагдан устөрөгчөөс гелий үүсэх халуун цөмийн синтезийн процесс эхэлдэг. Нар шиг тийм одны устөрөгчийн нөөц нь ойролцоогоор 10сая жил тасралтгүй гэрэлтэхэд хүрэлцэнэ.

Хэрэв од нарнаас 10 дахин их масстай бол илүү тод гэрэлтэх бөгөөд устөрөгчийн нөөцөө ойролцоогоор 1000 дахин хурдан шатааж 10сая жил гэрэлтэнэ. Устөрөгчийн нөөц дуусахад тийм одны гүн дэх халуун цөмийн урвал зогсож, даралт температур бууран од агшиж эхэлдэг.

Одны шахагдалт хэдэн арван мянган жил үргэлжлэх бөгөөд энэ үед одны төв дэх нягт 6^.10³кг/м³-аас 10⁶кг/м³ хүртэл өсөж, температур нь 40000 кельвинээс 190000 кельвин хүрдэг. Температурын ийм өндөр утганд гелийн цөмөөс устөрөгч, нүүрстөрөгчийн цөмийн синтезийн урвал эхэлдэг. Одны төв хэсэгт температур нэмэгдэх нь шаталтанд хүргэнэ. Энэ үед гадаад бүрхүүл нь тэлж одны радиус 300сая километрт хүрэх бөгөөд дэлхийн орбитын радиусаас хоёр дахин их болно.

Гелийн нөөцийг сая жил зарцуулсны дараагаар шахалтын шинэ цикл явагдаж 2^.10⁸кг/м³ нягт, 740 сая Кельвин температурт нүүрстөрөгчийн цөмөөс  неон, магний, натрийн цөм үүсэх синтезийн урвал эхэлдэг. Нүүрстөрөгч ойролцоогоор 12000 жилд шахагдаж, ойролцоогоор 12 жилийн дараа 1.6сая Кельвин температурт неон, тэгээд хүчилтөрөгч (2.1сая К, 4 жил), хүхэр, цахиур (3.4сая К, 1 долоо хоног) үүснэ.

Хүхэр болон цахиурын цөмөөс синтезээр төмрийн цөм үүсдэг. Төмрийн цөм нь энерги ялгаруулан синтез нь явагддаг хамгийн хүнд цөм юм. Түүнээс илүү хүнд цөмд синтез явуулахын тулд энерги шаардагддаг. Иймд синтезийн урвал цаашид явагдахгүй бөгөөд одны төмөр голд энерги ялгарах нь зогсдог. Одны төмөр голын масс нь хоногт ойролцоогоор нарны массаас 1.5 дахин их утганд хүрдэг. Энэ эгшнээс одны төмөр гол дотор энергийн үүсгүүр байхгүй болж асар их гадаад даралтыг тогтоож чадахгүй болж маш хурдан агшиж эхэлнэ. Секундын бага хувьд одны төвийн хэсэг ойролцоогоор дэлхийн радиустай ижил болж улмаар 100км орчим болно. Электрон протон руу “чихэгдэж” тэдгээр нь нейтронд хувирахаар тийм их утганд даралт хүрч, 100км  бөмбөлөг нь нейтронон од болно. Нарнаас их масстай бодис секундын нэг хувьд унахдаа бодисыг маш хүчтэй шахаж түүний нягт нь ердын атомын цөмөөс ойролцоогоор 1.5 дахин нэмэгдэнэ. Шахалтын дараагаар цөмийн  шахагдсан бөмбөлгөөс долгион цацарч эхэлдэг. Тархаж байгаа долгион нь одны төв рүү үргэлжлэн унаж байгаа бодистой тааралдахад температур нь ойролцоогоор 10сая К хүртэл нэмэгдэж улайссан цоо шинэ од гэж нэрлэгдэх асар их хэмжээний тэсрэлт явагддаг.

Улайссан цоо шинэ од үүсэх үед 3^.10⁴⁶Ж энерги ялгарна. 10 секундын хугацаанд нарны 10 сая жилд цацаргаснаас 100 дахин их хэмжээтэй энергийг сулладаг. Энэ энергийн 99%-аас илүү нь бөөмийг нейтринод хувиргадаг. Гэрлийн цацрагийн нэг хувьд ойролцоогоор тэсрэлтийн нийт энергийн зуун саяны гурван хувь нь шилждэг. Гэхдээ цоо шинэ одны гэрлийн цацрагийн энергийн ийм бага хэсэг нь нарны хамгийн их гэрэлтэлтээс 100 сая дахин их юм.

Ирээдүйн цоо шинэ одны гүн дэх температур нь түүний төвөөс холдоход хэмжээгээрээ багасдаг. Иймд нэгэн эгшинд янз бүрийн гүнд ялгаатай цөмийн синтезийн урвал явагдаж янз бүрийн химийн элементээс тогтсон давхарга бий болдог.

Цоо шинэ одны дээд үед нартай ижил масстай бодис дэлбэрэхэд одод хоорондын огторгуйд секундэд сая километрийн хурдтайгаар цацагддаг. Дэлбэрэлтийн процессд цөмийн урвал үргэлжилсээр байх ба төмрөөс бусад үлдсэн химийн элементийн цөм бий болдог. Ийм тохиолдолд гаригийг бүрдүүлэх бодис үүсэн, улмаар гариг дээр амьдрал, хувьсал, төрөлтийн процесс эхэлдэг.

Цоо шинэ од улайсах нь ховор үзэгдэл юм. Олон зуун сая од агуулсан галактикд цоо шинэ одны улайсалт нь хэдэн зуун жилд нэг л байдаг. Гэхдээ манай галактик үүссэн 10сая жилд орчлон ертөнцөд хэдэн сая цоо шинэ одны улайсалт явагдсан.

Ш.Жаргалсүрэн
 

ТӨВ УХААН

ТӨВ УХААН

Тийм ч биш, үгүй ч биш.  Сэтгэн бодох энэ хэлбэр бол төв ухааны язгуур мөн чанар.  Энэ л мөн чанараараа тэр хоёр утгат бус олон утгат ухаан (логик) –ийн эх язгуур; шинжлэх  ухаан;  амьдралын ухаан; ертөнцийн хуулийн дор чинхүү мэдлэгийг эрхэмлэн аж төрөх дорнын ухаарал, соёлын  үнэт зүйл болдог.  Ийм л увдист чанараараа тэр  зөв чиг, зүгийг гаргана, зөв замыг заана.  Төв ухаан ингэж л зөв ухаан болно.

Төв ухаан олон утгат логикийн язгуур

 Барууны гэх соёл, иргэншилд  “тийм эсвэл үгүй” гэсэн ухаан түгээмэл хэрэглэгдэнэ.  Энэ ухаанаар гуравдахь зам, гуравдахь хувилбар гэж үгүй.  Хэлбэрдэн сэтгэх ухаан (формаль логик) -д үүнийг “гуравдахийг үгүйсгэх” хууль ч гэж хэлэх нь бий.   Энэ ухаанаар  хорвоо ертөнцийн  аливаа юм, үзэгдэл  хоёр төлөвт, хоёр туйлд багтаж оршино. Сайн, муу; сайхан муухай; үнэн, худал, бодит; хуурмаг;  хайртай, хайргүй; бороо орно, орохгүй ...” гэх мэтчилэн хялбарчлан, хэлбэрдэн сэтгэж  шар өдөр, бор хоногийг алдаж, оносоор өнгөрөх нь их түгээмэл байдаг, энэ ухаанаар бол. 

Гэвч дорныхон  хорвоо, ертөнцийн юмс, үзэгдлийг ингэж хоёрхон төлвөөр хялбарчлан, хэлбэрдэн авч үздэггүй, харин  гуравдахийг үгүйсгэдэггүй ”тийм ч биш, үгүй биш” ухаанаар харахыг илүүд эрхэмлэнэ.  Юмс, үзэгдэл  туйлчлагдсан хоёрхон төлөвт биш харин бүхэлжсэн хамааралт нэгдэлд оршино,танигдана.  Юмсын оршихуй, үзэгдлийн явагдахуй нь эерэг сөрөг олон хүчин зүйлийн  зохицол, нэгдэл, тэнцвэр.  Сайнд муу бий, мууд сайн бий;  Cайханд муухай бий, муухайд сайхан бас бий;  Үнэнд худлын шинж бий, худалд үнэний шинж бий; Бодит гэх зүйлд хуурмаг шинж бий; хуурмаг гэх зүйлд бодит шинж бий; “хайртай ч биш, бас хайргүй ч биш” байж болно; эрд эмийн шинж бий; эмд эрийн шинж бий; бороо орж ч болно, орохгүй байж болно; … гэх мэтээр хялбарчлах ч бус, хэлбэрдэх ч бүр биш харин ертөнцийн хууль, чинхүү мэдлэгийг эрхэмлэн  үзэж аливааг бодиттойгоор харж, түүнийг олон хүчин зүйлийн олон хамаарал дор авч үзэхэд  гуравдахийг үгүйсгэдэггүй ухаан-төв ухааны мөн чанар оршино.  Төв ухаанаар харвал  гуравдахь хувилбар “тийм  ч биш, үгүй ч биш” гэсэн томьёололтойгоор л цаг ямагт оршиж байна.

“Гуравдахь хувилбар” ямагт оршино, бас  энэ оршихуйд дөхөх гэсэн утгаар завсрын олон хувилбар ч оршино, тэр нь тухайн зохицлоос хамаарч явагдах тодорхой магадлалтай байна. “Юмс, үзэгдэл нь тодорхой магадлалтайгаар явагдана, мөн оршино” гэж үзэн, үүнийгээ хууль мэт болгон сэтгэх ухааныг олон утгат логик, цаашилбал, фази логик  гэж ярих нь ч бий.  “Тийм ч биш, үгүй ч биш” гэсэн хэлбэртэйгээр гуравдахь хувилбар оршиж байгаа нь олон хувилбар оршихуйн язгуур үндэс болж байна, энд.  Ингэж л төв ухаан олон янзаар сэтгэж бодохын язгуур шалтгаан болдог юм.

Төв ухаан шинжлэх ухаан

Юмс, үзэгдлийн мөн чанарыг хүний оюуны хүчээр таньж ухаарч мэдэх, нээж илрүүлэхэд чиглэсэн аливаа эрэн хайлт, шинжлэх үйл нь судалгаа, шинжилгээний ажил, томруулж хэлбэл, шинжлэх ухаан юм.   Шинжлэн судлах үйл нь хэдийгээр тархины үйл явц гэлээ ч, тэр үйл явц талаасаа ч, үр дүнгийн талаасаа ч тухайн хүний сэтгэх, бодох хэлбэрээс ангид байх ёстой. Үүнд л “ шинжлэх ухаанч”  гэдэг үгийн мөн чанар нуугдана.

Юмс үзэгдлийн мөн чанарыг шинжлэх ухаанч байдлаар таньж мэдэхийн тулд судлаач эерэг, сөрөг олон хүчин зүйл (хувьсагч)-ийг нэгтгэн үзэж, түүний бүхэлжсэн хамаарлыг олохыг хичээдэг. Энэхүү зорилгын дор  судлаач оршиж буй олоон  аргуудыг нягт нямбай хэрэглэхийг хичээнэ, бас шинэ аргын бүтээхийг зорьдог.  Загварчлал бол ийм аргуудын түгээмэл нэг хэлбэр юм.

Загварчлах аргын мөн чанар нь тухайн үзэгдэл, юмсыг таньж мэдэхийн тулд загвар хийж судлахад оршино. Ийм загварыг хийхийн тулд судлаач боломжит олон хүчин зүйл, өгөгдлийг нэгтгэн үзэх,   тэдгээрийн нэгдэлт хамаарлыг олох,   олон хувилбарт таамаглал дэвшүүлэх, түүнийгээ няцаах, нотлох,  эцэст  нь нэгэн загвар (гуравдахь хувилбар)-ийг дэвшүүлж, тухайн үзэгдэл, юмсыг мөн чанарыг тайлбарлахын хичээнэ.   Тэрхүү загвар нь эцэстээ  “тийм ч биш, үгүй ч биш” ухааныг дахин батлан  харуулсан байдаг нь их түгээмэл.  Энэ ч нь жам мэт. Төв ухаан ингэж л шинжлэх ухаан болдог юм.

Төв ухаан амьдрах ухаан

Аль ч өнцгөөр харахад “амьдрах гэдэг зохицох, орших; орших зохицох” гэсэн утга.   Оршиж буй бүхэн зохистой, зохистой бүхэн оршдог ч гэдэг.  Зохицох гэдэг нь ертөнцийн хууль, жам ёсонд захирагдана гэсэн үг.  Ингэж зохицож чадсан нь орших л дээ.  Оршиж буй учраас дэвшиж, хөгжих л дээ.

Зохицож оршиж, оршиж амьдрахад  “тийм ч биш, үгүй ч биш” ухаан  ухамсартай, ухамсаргүйгээр өдрөөс өдөрт, цагаас цагт хэрэглэгдсээр.  Байгалийн  жам ёсонд ойрхон нүүдэлчин ахуй соёлд тэр бүр ч их хэрэглэгдсээр иржээ.  

“Төв хүн” гэдэг энэ монгол хэллэгт төв ухаан шингээстэй.  Улааныг харж урвадаггүй, хөхийг харж хөрвөдөггүй зантай, зөнтэй, үйлтэй, үгтэй хүний мөн чанар, дүрийг энэ хэллэгээр илэрхийлжээ.  Төв ухаан энд ингэж л хүнийг таних, түүнийг шинжих  арга болж  байна.

 “Хань минь” гэсэн хэллэгт мөн л төв ухаан шингээстэй.    “Хайртай,  хайртай, хайртай” гэж уйдтал хэлсээр, эцэстээ эр эмийн сул, давуу талыг өргөж “би, чи” гэж тэмцэлдсээр, үзэн ядалтаар салж төгсдөг буруу хосын замыг бус  харин “эр нь ч биш, эм нь ч биш”; “хамтдаа”; “биеэ биеэдээ дэм тус, хань, нөхөр болж урагшилна“  гэсэн гүн ухааныг энэ хэллэгт харуулжээ.  Төв ухаан энд ингэж л хослон амьдрах ухаан болж байна.

“Айл хүний амь нэг” гэсэн энэ хэллэгт бас төв ухаан шингээстэй.  “Тийм эсвэл үгүй” гэдэг шиг “Би эсвэл  чи” гэж тэмцэлдэх биш,  “Би ч биш, чи биш”; “бид” гэсэн үзлээр зэрэгцэн оршиж, энх тунхад хүрэх эрхэм ухааныг энэ хэллэгт илэрхийлжээ.  Төв ухаан энд  ингэж л хамтран аж төрөх , нийгэмжих, дэлхийжих соёл болж байна.

“Ухаангүй ноёнд урагшгүй зарц” гэсэн хэллэгт мөн л төв ухаан шингээстэй. “Дарга аа, даргаа аа, дарга аа” гэж даливганан дагаж гүйгчдээр өөрийгөө тойруулчихгүй байхыг, мөн “манай, танай; улаан, цэнхэр, ногоон” гэж  хэт туйлчлалгүй, туйлшралгүйгээр төрийн албыг авч явахын чухлыг, энгийнчилвэл “Төрийн албанд төв бай” гэдгийг энэ хэллэгээр сануулж. Төв ухаан ингэж төр улсыг авч явах ёс зүй, ёс суртахуун болж байна.

Төв ухаан  хүний  ч, бүлийн  ч,  төрийн ч,  улсын ч орших, зохицох  эрхэм нэгэн арга, ёс зүй, ёс суртахуун, соёл  болсоор  л. Төв ухаан ингэж л амьдрах ухаан болдог юм.

Төв ухаан зөв ухаан

Төв ухаан гуравдахийг үгүйсгэдэггүй. Тийм учраас туйлчлалгүй, туйлшралгүй  ёс зүй, ёс суртахуун болж, амьдралын зөв хөтөч болж чаддаг.  Тэр  бас шинжлэх ухаан ч хандлага, олон соёл зэрэгцэн оршихын язгуур шалтгаан болж чадна.  Хамгийн цэнэтэй нь, тэр ертөнцийн хууль дор чинхүү мэдлэгийг эрхэмлэн амьдрах эх  урлаг, их хэл болж чаднаа. Ийм учраас төв ухаан л зөв ухаан байдаг юм.

Ц.Лувсандорж

2013 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдөр